Javier Cancela: «En Galicia, as previsións de alcanzar niveis de desertificación están moi afastadas»

A Terra non recibe o nome de planeta azul por casualidade. A auga é absolutamente indispensable para a vida. Pero é, ao mesmo tempo, un ben cada vez máis escaso. Neste contexto, a procura de vías para alcanzar unha xestión sostible deste recurso eríxese como unha prioridade. Por iso, con motivo do Día Mundial da Auga, conversamos con Javier Cancela Barrio, unha referencia neste campo.

Pasaron vinte anos desde que Javier Cancela publicou a súa tese, Xestión integrada da auga na conca alta do río Miño, e converteuse en doutor Enxeñeiro Agrónomo pola Universidade de Santiago de Compostela. Desde entón, o tamén profesor do Campus Terra continuou desenvolvendo a súa carreira profesional neste ámbito.

Ao longo destas dúas décadas, Javier Cancela Barrio investigou acerca das necesidades hídricas de distintos cultivos en Galicia, como o millo forraxeiro, o aguacate, a mazá, o lúpulo ou os viñedos, poñendo o foco nos efectos da auga e os nutrientes.

Un traballo que, como explica a continuación, aspira a maximizar a calidade e a produción dos cultivos e a mellorar a xestión dos sistemas de rega, co obxectivo de promover un uso responsable e sostible da auga.

Falar con el é un auténtico pracer. Especialmente nun día como hoxe.

-Segundo a OMS, 2.200 millóns de persoas carecen de acceso a servizos de auga potable xestionados de forma segura. Que podemos facer para cambiar esta situación?

-A falta de acceso a auga potable é desafortunadamente unha realidade en moitas rexións do mundo, onde o exceso de poboación, a falta de recursos hídricos ou a inexistente xestión da auga xeran situacións críticas para a vida.

Desde o noso territorio, e en base á experiencia na xestión dos recursos hídricos, organizada en España a través dos organismos de conca (Confederacións Hidrográficas) debemos facilitar a transferencia do coñecemento e a aplicación da Gobernanza da auga no seu sentido máis amplo, permitindo que aquelas rexións con problemas de acceso aos recursos hídricos melloren a súa situación actual. Por tanto, a transferencia e capacitación do persoal responsable da xestión da auga é un aspecto clave no que é posible contribuír desde Galicia.

Non podemos esquecer a necesidade de mellorar a Dixitalización da auga, en todos os seus sectores, onde a tecnoloxía propia desenvolvida en Galicia é transferible e aplicable naqueles territorios onde o seu desenvolvemento non é viable por falta de medios. Cabe engadir que, dado que o ciclo da auga esténdese de forma global en todo o planeta, a concienciación e o uso responsable dos recursos hídricos no noso territorio facilitará a sustentabilidade do uso da auga, máis cando se realiza desde unha visión integradora da súa xestión.

-Galicia sempre foi unha terra cunha gran abundancia de recursos hídricos. Razóns climáticas e naturais aparte, esta realidade púidose manter ao longo do tempo grazas a un ecosistema económico sostible. Cales son as claves deste modelo de produción que coida dun recurso tan prezado como a auga?

-O aspecto clave na xestión da auga no noso territorio foi a dispoñibilidade hídrica, case continua ao longo de todo o ano. Os volumes de recursos hídricos dispoñibles atópanse relacionados coas importantes precipitacións anuais, aínda que cabe destacar que a irregularidade nas precipitacións nos últimos anos, así como a súa intensidade, xeraron situacións críticas no abastecemento de auga para a poboación, como a finais de 2023.

Os diferentes sectores empregadores da auga en Galicia coexistiron ata a actualidade sen conflitos, máis aló dos impactos derivados das infraestruturas hidroeléctricas que se executaron a mediados do século pasado. A dispoñibilidade de recursos hídricos, unida a un uso sostible dos recursos hídricos, propiciou que o modelo económico mantívose nas últimas décadas.

Nos últimos anos incrementáronse as situacións de alerta climática por falta de recursos, ben para o uso de boca, ben para a agricultura, o que nos levou á necesidade de mellorar a xestión da auga (uso sostible/responsable, estruturas de almacenamento, regulación de caudais, reutilización da auga,..) para garantir a dispoñibilidade de recursos hídricos no momento adecuado. A elevada presión turística e demanda de auga dos cultivos nos meses de verán require de medidas eficaces que garantan o recurso hídrico, mantendo o ecosistema sostible que ata o momento tivemos en Galicia.

-Actualmente, a presión hídrica está a alcanzar niveis críticos, imposibilitando unha xestión sostible dos mesmos. Que medidas pódense tomar para reverter esta situación?

-A incorporación da dixitalización do sector da auga, aplicando modelos preditivos das situacións futuras, axudará a anticipar as medidas para utilizar. Este aspecto, ligado ao uso ordenado dos recursos hídricos, onde se poña especial énfase en asegurar a dispoñibilidade de auga de calidade para a poboación, sen esquecer cubrir a demanda de auga para o gando e a produción de alimentos, resultan claves.

A recente entrada en vigor, 26 xuño de 2023, do Regulamento (UE) 2020/741 do Parlamento Europeo e do Consello do 25 de maio de 2020 relativo aos requisitos mínimos para a reutilización da auga, consolida a posibilidade de reutilizar a auga no seu máis amplo sentido, dando un segundo, terceiro… uso de forma sostible e resiliente. Esta liña de traballo foi pouco estudada no noso territorio, polo que a súa análise detallada será crucial para a súa implantación, tal e como pretende o proxecto I-REWATER (INTERREG SUDOE) recentemente iniciado, e liderado desde o Grupo de Investigación PROEPLA do Campus Terra da USC.

-A desertización é un problema perentorio: xa se están empezando a mostrar síntomas desta en zonas historicamente húmidas. Cales poden ser os seus efectos a curto prazo? Pódense paliar algúns dos seus efectos máis nocivos?

-A desertificación está fundamentalmente xerada polas actuacións humanas, explotación intensiva do chan (sobreprodución), deforestación…, así como polo cambio climático. En Galicia, as previsións de alcanzar niveis de desertificación están moi afastadas no ámbito temporal, polo menos cando comparamos a nosa realidade coa do sur de España. Este aspecto é debido a unha agricultura sostible e respectuosa cos recursos, así como á presenza de masas forestais que conservan o chan e cumpren a súa función dentro do ciclo hidrolóxico da auga.

As principais accións a realizar pasan polo mantemento dunha agricultura conservacionista, que respecta os límites dos chans galegos, empregando prácticas agronómicas como o uso de cubertas vexetais, e minimizando o uso de produtos químicos que alteran as propiedades do chan, limitando a súa produción a futuro.

-Nas súas últimas investigacións, falou sobre a necesaria implantación de irrigación en cultivos que ata o de agora non a necesitaban. Está preparada Galicia para a implementación destas técnicas a gran escala?

-As necesidades hídricas dos cultivos están influenciadas polas condicións climáticas, os incrementos nas temperaturas e a errática distribución das precipitacións, que xeraron unha necesidade crecente de achegar auga a través de sistemas de rega. Tradicionalmente, Galicia foi unha rexión con regas de complemento/acompañamento que suplementaban as achegas das precipitacións, aínda que na actualidade cultivos como o millo forraxeiro, como base da alimentación animal en moitas explotacións de gando vacún leiteiro, require da auga durante os meses do verán para alcanzar desenvolvementos que garantan a súa sustentabilidade económica.

As estruturas de rega dispoñibles en Galicia limítanse a captacións en leitos e/ou pozos, os cales na época estival non contan con capacidade para recargarse ao nivel dos requirimentos hídricos necesarios. A existencia de grandes infraestruturas de rega, a través da modernización das Comunidades de Regadores (CCRR), limítase á actuación na provincia de Lugo (Terra Chá), e a dúas actuacións en Ourense (Limia), cunha nova actuación en curso.

Por todo iso, conclúese que existe un requirimento de investimentos en instalacións de rega (CCRR, en Galicia existen máis de 400 censadas, aínda que a maioría de escasa superficie), ou a mellora dos sistemas de almacenamento de auga durante o inverno/primaveira para o seu uso na época de estío. Todas as melloras nas instalacións deberían conlevar unha reordenación da propiedade da terra, perseguindo obter unidades de explotación eficientes, e que minimizasen os investimentos nos sistemas comunitarios de regadío.

-Vostede investigou e publicou tamén sobre o uso de drons no sector da viticultura. En que medida esta tecnoloxía está a axudar ás adegas e aos viticultores para optimizar os seus viñedos?

-Atopámonos nunha fase de emprego dos drons onde se realiza a caracterización intra-parcela dun viñedo, obtendo unha cartografía dos mesmos, que axuda á obtención de zonas de manexo diferencial. En curso, están a levarse a cabo actuacións para o seu uso na aplicación de fitosanitarios, perseguindo reducir as cantidades para achegar, segundo o diagnóstico previo derivado de imaxes adquiridas cos propios drons.

Existen outros campos de aplicación, como a estimación de colleita e de necesidades de abonado, ou o uso de drons terrestres, para diferentes usos, todos estes con gran potencial de mellora, baseados nos procesos de aprendizaxe que empregan a intelixencia artificial.

-Nos últimos anos vimos episodios de seca graves. Cre que imos asistir a cambios drásticos na distribución dos cultivos?

-Totalmente de acordo, as alteracións climáticas e a existencia dun mercado global supoñerán cambios nos cultivos que actualmente producimos en Galicia. Como exemplo pódese mencionar a introdución do aguacate no sur de Galicia, e máis recentemente no norte de Galicia, o que é un claro indicador de que un cultivo subtropical adáptase ás condicións actuais.

A poboación demanda cada vez máis un produto de proximidade, o que representa unha clara oportunidade para Galicia, ao existir a capacidade de producir unha maior variedade de cultivos. Debemos dirixirnos a producións de proximidade e sostibles, as cales deben utilizar os recursos dispoñibles de forma sostible.

O emprego de técnicas respectuosas co medio, cumprindo cos parámetros establecidos na agricultura ecolóxica, ou a agricultura regenerativa, son opcións de cultivo que na nosa terra teñen cabida, e que debemos aplicar, na procura dun modelo de produción de proximidade, maximizando o beneficio dos produtos/alimentos obtidos e garantindo a dispoñibilidade do chan para as xeracións futuras.