Diego Robledo: «No futuro poderemos transferir características dunha especie a outra para mellorar a súa calidade de vida»
E se puidésemos erradicar as enfermidades dos peixes e outras especies? Nun primeiro momento, esta posibilidade podería parecer unha mera fantasía. Un avance reservado para un futuro moi remoto. Pero grazas a investigadores como Diego Robledo, está moito máis preto de converterse nunha realidade.
A traxectoria de Diego comeza na Universidade de Santiago de Compostela. Nas súas aulas consolidou o seu interese pola xenética, e tivo os seus primeiros contactos co mundo da investigación no grupo ACUIGEN. Tras licenciarse en Bioloxía e doutorarse en Xenética deu o salto a Escocia, aterrando no Instituto Roslin da Universidade de Edimburgo cunha Newton International Fellowship da Royal Society.
Na última década, elaborou máis de 70 publicacións científicas relacionadas coa xenómica e xenética da acuicultura. O protagonista indiscutible das súas investigacións foi o salmón atlántico, pero tamén estudou de preto outras especies como o rodaballo, a carpa, a ameixa, o mexillón ou a troita arco da vella. O obxectivo? Mellorar a súa resistencia ás enfermidades.
Un labor que, a día de hoxe, compaxina co seu posto como profesor na Universidade de Santiago de Compostela. Nun oco entre clases e investigacións, Robledo detállanos por que o seu traballo pode supoñer un antes e un despois para o benestar animal, a seguridade alimentaria e as empresas de acuicultura.
-Tras defender a tese doutoral fixeches as maletas e trasladáchesche á Universidade de Edimburgo. Que che motivou a elixir este centro?
-Antes da tese estiven seis meses de estancia no Instituto Roslin da Universidade de Edimburgo. Fun porque Paulino Martínez, un dos meus directores, coñecía a Ross Houston e díxome que cría que nos levariamos ben, e o Roslin é un sitio punteiro a nivel mundial en xenética animal. Ademais, a miña parella estaba a vivir en Reino Unido, o cal evidentemente tamén influíu na decisión.
Paulino non se equivocaba. Leveime tan ben con Ross que volvín ao acabar a miña tese para realizar o postdoctorado. Basicamente foi unha decisión moi sinxela e simple, Ross e eu levabámonos ben e queriamos seguir traballando xuntos.
-Volviches á Universidade de Santiago de Compostela da man de ERC Starting Grant.
-Si, e téñollo que agradecer non só ao programa ERC e á Universidade senón tamén moito á Axencia Galega de Innovación, que me ofreceu un contrato como Oportunius Research Professor con moi boas condicións, facendo un esforzo para que eu volva a casa.
Aínda que realmente non sente como unha volta, porque estiven sempre en contacto co grupo Acuigen e coa miña directora Ana Viñas en Santiago. O meu retorno “oficial” supón continuar e expandir o traballo que xa estabamos a facer, abrindo novos campos de investigación, e revitalizar a investigación xenética na Universidade de Santiago de Compostela.
-E en que liñas de traballo céntrasche na túa nova etapa?
- A miña liña de traballo principal é a resistencia a enfermidades en peixes. Este traballo ten dous ángulos principais: a mellora xenética, aplicando selección xenómica para mellorar de maneira eficiente os trazos dos stocks de acuicultura, e outro máis novo, a edición xenómica, utilizando CRISPR/Cas9 para atopar e modificar xenes que poidan xerar resistencia a enfermidades infecciosas.
CRISPR/Cas9, unha tecnoloxía que recibiu o premio Nobel hai pouco, é unha ferramenta molecular que permite modificar os xenomas de calquera especie, no noso caso dos peixes para facelos máis resistentes a virus, bacterias ou parasitos. É unha liña que espero expandir no futuro.
-Esta é unha tecnoloxía cun potencial descomunal para os humanos, pero tamén ten infinidade de aplicacións para os animais. Está chamada a revolucionar a produción acuícola?
-Absolutamente. E tamén a produción gandeira ou a agricultura. Hoxe en día, as prácticas tradicionais de mellora xenética seleccionan os animais ou plantas coas mellores características dentro dunha xeración para utilizalos como reprodutores, dando lugar a unha seguinte xeración con mellores características. Pero isto funciona aos poucos, é un proceso moi gradual. E cantos máis trazos queremos mellorar, menor é o progreso.
CRISPR ofrécenos a posibilidade de xerar animais completamente resistentes a enfermidades en practicamente unha soa xeración. De hoxe ao ano que vén poderiamos ter pitos inmunes á gripe aviaria. Esta é unha das investigacións que se están realizando no Instituto Roslin, onde atoparon varios xenes que ao modificalos fan aos pitos completamente inmunes. Algo revolucionario para a produción, o benestar animal e a seguridade alimentaria.
-Isto é un tema central para as empresas de acuicultura. Se aparece algunha enfermidade con altos índices de mortalidade, a explotación podería non ser rendible. Poder modificar o xene que desencadea a enfermidade podería levar a acuicultura a outro nivel…
-Totalmente. A acuicultura excedeu xa, ou está moi preto de facelo, á produción dos caladoiros. Non podemos sacar máis peixes do mar, por tanto se seguimos crecendo a única vía para alimentar á poboación é a acuicultura.
Polas características do mundo mariño e a acuicultura, é moi fácil a transmisión de patógenos. Os porcos, por exemplo, están illados nunha granxa. Pero no mar as especies salvaxes e as cultivadas comparten o mesmo ambiente en moitos casos. E cando poñemos moitos peixes xuntos estamos a favorecer a transmisión de patógenos, que atopan moitos hospedadores aos que infectar.
Ser capaces, cun pequeno cambio no xenoma, de facer a toda a poboación de salmóns inmunes a un virus é fundamental para soster a produción. Co aumento e intensificación da produción aparecen novos patógenos continuamente. Ser capaces de responder aos novos retos de maneira rápida e eficaz revolucionará a produción animal e a acuicultura.
-O peixe é un compoñente cada vez máis relevante nas dietas. Que especies que aínda non imperan na acuicultura poden ter máis percorrido durante os próximos 10 ou 15 anos?
-En Europa ou en Occidente en xeral é máis difícil que salga unha especie nova que sexa clave. Ocórreseme o linguado, que está a crecer rapidamente, ou o polbo, que mostra un gran potencial. Pero no futuro vai ser clave o desenvolvemento da acuicultura en África. Agora mesmo a acuicultura é minoritaria, e estamos a traballar con países como Uganda ou Zambia, nos que queren aumentar a produción na próxima década para ser capaces de alimentar á súa poboación. Vai haber un boom, con especies como a tilapia ou o peixe gato, que deberían experimentar un crecemento masivo nos próximos 10 ou 20 anos.
-A edición xenómica ten algún tipo de contraindicación ou risco? Ou se trata de procesos controlados que non desencadean efectos secundarios?
-A selección xenómica tradicional non ten ningún risco, nin para a saúde nin para a contorna. Sempre e cando se faga de maneira apropiada, simplemente cambias os trazos dun animal, o cal pode levar a especializacións como as do gando vacún, con razas para produción de leite e outras para produción de carne.
A edición xenómica non ten ningún risco per se. Simplemente hai que facer as cousas ben, e comprobar que os cambios realizados no xenoma non teñen ningún efecto indirecto noutros trazos. Para min a maior consideración, sobre todo en acuicultura, é que debemos salvagardar a integridade xenética das poboacións naturais. Hai un risco alto de que os peixes de cultivo reprodúzanse cos individuos salvaxes, facendo que posibles cambios no xenoma se transmitan á poboación salvaxe.
Na miña opinión debemos evitalo, e por tanto os animais de produción editados xeneticamente terían que ser estériles para manter a integridade xenética da poboación. En calquera caso, isto non é difícil, e existen distintas tecnoloxías que permiten xerar peixes estériles, incluída a edición xenómica.
-Como valoras o traballo da unidade na que está integrada Campus Terra? Consideras que é punteira a nivel de investigación en Europa?
-Si, o grupo ACUIGEN é líder a nivel internacional. Isto vese en que foi convidado a todos os proxectos de xenómica en acuicultura a nivel europeo. ACUIGEN foi e segue sendo fundamental para a acuicultura en Galicia: traballa con empresas acuícolas galegas e nacionais punteiras, con confrarías ou cos parques de cultivo, achegando ferramentas para mellorar a produción. O traballo que fixeron aplicando as últimas tecnoloxías xenéticas á acuicultura galega e que seguen facendo é espectacular.
-Galicia é, de feito, a evidencia de que a acuicultura de calidade e industrializada pode xerar riqueza e emprego.
-Empresas como Stolt Sexa Farm, Pescanova ou Ovapiscis sempre están dispostas a colaborar en proxectos tecnolóxicos de transferencia como CDTI para mellorar a sustentabilidade da industria, así como en proxectos europeos que lles permiten estar ao día das últimas novidades. Temos que estar orgullosos do que se fai aquí e da aposta das nosas empresas pola innovación. Non temos que terlle envexa a ninguén.
-Outro motivo de orgullo é o teu traballo sobre a resistencia ao IPNV do salmón atlántico, que deu lugar a unha solicitude de patente.
-Realmente hai que darlles mérito aos que empezaron todo isto. Ross Houston foi o pioneiro neste tema, traballando directamente con Hendrix Genetics, os cales apoiaron esta liña de investigación durante máis de 15 anos. Cando Ross deixou a Universidade, eu “herdei” esta liña de investigación. As perspectivas da patente son estupendas: o traballo previo conseguiu eliminar o problema de IPNV no salmón atlántico, e agora estamos a transferir a resistencia a IPNV do salmón a outra especie distinta: a troita. Así, tentamos atallar as infeccións por IPNV na troita, reducindo ou eliminando o problema para a industria.
Isto supón que no futuro poderemos coller trazos dunha especie e transferilos a outra para mellorar a súa resistencia a enfermidades ou en xeral a súa calidade de vida. É certo que hai un debate a nivel europeo sobre a aplicación destas tecnoloxías. Pero podendo mellorar a vida dos animais de granxa sen ningún tipo de contraprestación, cal é o argumento para non facelo? É ético non mellorar a saúde dos nosos animais se podemos hacelo?
Participei en varios eventos organizados polo “European Forum of Farm Animal Breeders” (EFFAP), que fan un gran labor tentando transmitir aos distintos stakeholders a necesidade de cambiar a regulación a nivel europeo. É necesario un cambo na lexislación para que podamos utilizar a edición xenómica para mellorar a vida dos nosos animais.
-Estamos a falar, ademais, dos salmónidos, unha das grandes especies.
-Son a primeira exportación de Reino Unido en canto a alimentos, se non contamos o whisky como alimento. E en Noruega ou Chile a produción é masiva. A produción de salmón non só é importante polo volume, senón tamén polo seu valor nas áreas rurais, onde xeran traballo e riqueza en zonas onde a xente tende a emigrar ás grandes cidades.
-Participas en proxectos con colaboradores procedentes de todos os recunchos do planeta: Reino Unido, España, Noruega, Portugal, Australia, Canadá, Estados Unidos, México ou Qatar. Por que é tan importante tender pontes e crear lazos na investigación?
-Hai moita xente que traballa investigando o cancro, por exemplo, e é moi difícil que se coñezan todos entre eles. Pero o meu campo é relativamente pequeno. Todos nos coñecemos e afortunadamente levámonos ben. E isto é fundamental para que aparezan oportunidades de colaboración.
A Unión Europea expón cada ano proxectos enfocados a temas bastante específicos, e se coñeces a todo o mundo é fácil que alguén veña a ti e ofrézache a oportunidade de participar. A colaboración e o networking son fundamentais. Estar aberto ao mundo é enriquecedor e mellora a calidade da ciencia, e ademais é moito máis divertido que traballar illado.
Eu peco un pouco de colaborar demasiado. Participo en tantas colaboracións que a miña propia investigación queda ás veces nun segundo plano. Teño que aprender a dicir que non, pero é difícil, porque sempre che gusta traballar con todo o mundo e facer cousas distintas e variadas.
-Licenciáchesche en Bioloxía na Universidade de Santiago de Compostela no 2010. Tiñas claro o teu interese pola xenética desde o primeiro momento ou foise desenvolvendo aos poucos?
-Eu creo que sempre me gustou a xenética. A carreira e as clases axudáronme a enfocarme, e vin ao departamento dicindo: «Quero facer algo en xenética». Non sabía que se traballaba en acuicultura. É curioso como as casualidades acaban determinando un pouco a túa vida. Agora gústame evidentemente e vexo o seu papel fundamental, pero no seu momento non tiña un interese especial en traballar en acuicultura ou cos peixes.
A min o que me gustaban eran os animais. Encantábame pensar na evolución, como as distintas formas biolóxicas apareceran e evolucionaran. Por iso gustoume a xenética desde o primeiro momento. Traballamos en acuicultura, pero tamén traballei con vacas ou galiñas. Calquera cousa que teña ADN é entretida.