Ana Fresno: «Hai que facer un esforzo por atopar estratexias de prevención ou tratamento»

Literalmente, Ana Fresno Herrero vive nun universo descoñecido. Tan vasto, por pequenos que poidan ser os seus habitantes, que atafega. Quizais por iso entre as súas paixóns está a meditación e o ioga. Hai que ter a mente moi despexada, moi preclara, para sumirse no mundo das bacterias.

Microbióloga e docente e investigadora no Departamento de Bioquímica e Bioloxía Molecular da Universidade de Santiago de Compostela no Campus Terra, o pasado verán deu un xiro de 180 graos á súa vida. Bueno, á súa e da súa familia.

Decidiu voltar de Dinamarca, onde durante máis dunha década exerceu como investigadora e profesora titular na Universidade, para acollerse ao Programa Beatriz Galindo, a iniciativa gobernamental para recuperar a parte dese talento que habita máis aló das nosas fronteiras. A decisión non era de todo fácil. Con ela viaxaban tamén os seus dous nenos e o seu marido, danés.

O traballo actual de Ana Fresno no Campus Terra está moi enfocado no contexto One-Health, algo así como da granxa á mesa. Un campo trufado de desafíos. Tamén de oportunidades.

De todo iso, e de moito máis, falamos con ela nesta entrevista.

-Licenciouse en Bioloxía pola Universidade de Oviedo no 2002 e, co paso dos anos, especializouse en áreas como a patoxénesis molecular de infeccións bacterianas, zoonosis, resistencia a antibióticos e interacción bacteria-hospedador. Como xurdiu o seu interese neste ámbito?

-A miña colaboración na Universidade empezou de maneira voluntaria. Estiven un ano facendo tarefas de investigación no laboratorio a tempo completo antes de conseguir o meu primeiro contrato pre-doutoral da FICYT (Asturias). Ao acabar a carreira, as miñas paixóns era a docencia a nivel universitario e a investigación. E iso era o que quería facer no meu futuro.

Son fan da investigación desde que empecei a tese: gústame concibir ideas e plasmalas, innovar, escribir artigos científicos, supervisar traballo investigador, a comunicación e transferencia do coñecemento… pero non do laboratorio, para mín son 2 cousas distintas. Diría que son unha persoa de letras cun corazón científico.

O tempo da tese doutoral foi duro porque o traballo de laboratorio como tal non me gustaba moito e creo que estaba lonxe de ser a mellor. Iso si, as miñas directoras de teses eran fantásticas! Apoiáronme en todo momento.

-Estivo máis dunha década en Dinamarca, onde realizou un postdoctorado e traballou como profesora asociada e profesora titular. Botando a vista atrás, que aprendeu durante esta experiencia? É moi diferente a universidade danesa da galega?

-Estes 12 anos en Dinamarca foron os mellores, non só desde o punto de vista persoal (fixen unha familia de amigos para toda a vida, coñecín á miña parella e tiven aos meus 2 fillos), senón tamén desde o profesional: producín moitos artigos científicos, participado en diversos proxectos de investigación nacionais e internacionais, supervisado un gran número de estudantes de moitas culturas diferentes: China, África, Brasil…

Ademais, como docente, coordinei os meus propios cursos. Optimicei o inglés, aprendín danés. A experiencia non puido ser máis enriquecedora. Nestes anos tamén me dei conta de que tipo de persoa e líder quero ser na academia: unha combinación dos meus mentores; entusiastas, honestos, agradecidos, humildes, colaboradores, protectores, anti conflitos….

E sen dúbida, a Universidade danesa é moi diferente, eu chámoo “o primeirísimo mundo”. A galega non está mal, pero hai cousas que se teñen que mellorar e boto de menos moitas cousas; reunións, interacción cos meus compañeiros, máis entusiasmo científico e participación na investigación por parte de certos grupos, máis mans que axuden, máis recursos… Máis calma, menos burocracia, máis transparencia e menos conflitos.

E nada que ver o galego co danés jajaja!

Grazas ao meu contrato coa Universidade danesa, fun profesora visitante nunha Universidade en Tanzania. A experiencia non puido ser mellor. Aprendín moitísimo. Ía dar clases a estudantes africanos de diferentes países e as mellores leccións recibinas eu, sen dúbida.

Dinamarca deume moito, ata a nacionalidade (son danesa tamén) e non podo estar máis agradecida a ese país do Norte por todo o que me achegou. A miña intención é seguir con colaboracións alí e viaxar sempre que poida.

-O ano pasado aterrou no Campus Terra da man do programa Beatriz Galindo. Que supuxo para vostede regresar a España despois de tanto tempo?

-Foi bastante shock. Para empezar, son asturiana, non falo galego, non coñecía Lugo, o meu marido é danés e non fala español. El deixou o seu traballo por esta aventura familiar e temos 2 nenos de 2 e 5 anos, sabía que era un reto en moitos sentidos. Ao inicio, atopeime con moita confusión no meu ambiente universitario… Agora parece que as cousas van poñéndose no seu sitio, con esforzo e gañas, iso si. Tamén houbo xente (persoas vitamina) que puxeron o seu gran granito de area e fixeron que todo fose máis fácil.

Gústame a idea de que empezo a ter moi claro que eu si sei o que vin a facer aquí e por que… E iso é o importante. Quero crear o meu “primeiro mundo particular académico” que se achegue ao que coñecín en Dinamarca; con investigación activa, cumprindo coa parte que me toca como docente, fuxindo dos conflitos… Facendo o que me gusta.

En xeral, creo que foi a decisión acertada. Estou aínda valorándoo, é pronto para afirmar isto, espero que si. É sen dúbida unha oportunidade. Estou moi agradecida ao programa Beatriz Galindo, á USC por acollerme e ás persoas da USC que mostraron a “expresión de interese” porque eu viñese.

-En que liñas de investigación céntrase na actualidade?

-Eu son microbióloga e estou no Departamento de Bioquímica e Bioloxía Molecular. O meu perfil é bastante multidisciplinar: abarca ciencias veterinarias, alimentos… Quero que as miñas liñas céntrense moito en microbioloxía molecular; bacterias e técnicas de bioloxía molecular. Loitar fronte ás bacterias resistentes aos antibióticos. Atopar alternativas ao uso dos mesmos ou novos compostos: Por exemplo, enviarei proximamente un proxecto a unha convocatoria nacional onde pretendo descubrir novos compostos con efecto antibacteriano que se poidan empregar no tratamento de infeccións urinarias.

Sigo coas miñas colaboracións en Dinamarca: un proxecto de virus que acaba de arrincar que me concederon como investigadora principal, un proxecto europeo en marcha e a supervisión de 4 estudantes de Doutoramento, 2 deles acaban de empezar.

-Enfocou a súa tese doutoral na caracterización molecular de plásmidos e cepas de Salmonella. Cales foron os seus principais achados? Que outras bacterias estudou durante a súa carreira profesional?

-Nunha época na que a secuenciación arrincaba e era carísimo, conseguín caracterizar/secuenciar un plásmido (un elemento xenético que se pode transferir entre bacterias) de gran tamaño nese momento, que contiña factores de resistencia a antibióticos e factores de virulencia: é dicir, fai que as bacterias que o adquiran dispoñan dun maior arsenal de elementos de virulencia e de resistencia a antibióticos.

Tamén estiven involucrada en estudos de seguimento e vixilancia epidemiolóxica e en desenvolvemento e optimización de protocolos de identificación e seguimento de clons de Salmonella.

Outras bacterias na miña carreira profesional, ademais de Salmonella: E. coli, bacterias lácticas como Lactobacillus, e traballei con moitas outras, pero esas son as miñas mascotas favoritas.

-Que aplicacións pode ter o seu traballo no día a día?

-Traballo no contexto One-Health (unha única saúde) e é aí onde vexo varias aplicacións potenciais. Unha das miñas técnicas favoritas é TraDIS, que implica a creación de librerías transposómicas nun microorganismo particular e nos permite descubrir factores diana para novas estratexias terapéuticas: de prevención como vacinas ou de tratamento como novos antibióticos fronte a diversas bacterias patóxenas causantes de enfermidade. Tamén contribúo a entender como a bacteria interacciona co seu hóspede, os mecanismos de patoxenicidad.

Traballei en proxectos sobre desenvolvemento de vacinas en produción animal e actualmente concedéronme un proxecto sobre desinfección de virus con produtos sostibles (por exemplo, máis sostibles e seguros que a lixivia).

-O seu labor tamén debe de ser esencial para garantir a seguridade alimentaria.

-Si, sen dúbida. O meu último traballo en Dinamarca era como Profesora Titular no Departamento de Microbioloxía Alimentaria e Hixiene. Participei en proxectos de sustentabilidade, dei clases sobre seguridade, sustentabilidade alimentaria e hixiene. Traballei con probióticos e o control de bacterias zoonóticas (que se transmiten ao longo da cadea alimentaria: animais-alimento/auga-home).

Teño traballado tamén cos veterinarios na Universidade de Copenhague e en alimentos na DTU en proxectos estreitamente relacionados con saúde humana, en definitiva, One-Health 100%.

-Nun contexto onde moitas bacterias están a desenvolver resistencia aos principais antibióticos, a investigación cobra aínda máis importancia. Que alternativas poderían substituír ou complementar aos antibióticos?

-Hai que facer un esforzo por desenvolver novas vacinas e outras estratexias de prevención ou tratamento: probióticos (as bacterias boas que viven en nós e que nos podemos comer), terapias baseadas en fagos (virus que atacan especificamente a unha bacteria causante de enfermidade), novos antibióticos e optimizar o uso das mesmas fronte a patóxenos.

-Que tecnoloxías emprega no seu día a día e que innovacións tecnolóxicas poden impactar máis no seu campo?

-A miña técnica favorita é a que mencionei anteriormente: TraDIS, altamente innovadora. Tamén me interesan e empreguei CRISPR-Cas, outras técnicas de mutaxénesis, infeccións de cultivos celulares, modelos animais…

-Actualmente compaxina o seu labor como investigadora co seu papel como profesora no grao de Bioquímica, formando aos investigadores do futuro. Que perfís vai necesitar o mercado nos próximos anos?

-Como ben di a miña amiga Patricia [López], Ramón e Cajal no Campus Terra, sen dúbida un perfil multidisciplinar. No contexto de One-Health, con experiencia en desenvolvemento de produtos sostibles, perfís coñecedores da intelixencia artificial, capaces de facer investigación fronte á seguinte pandemia: a que implica a multirresistencia aos antibióticos.

Tamén son e serán interesantes perfís que estuden en profundidade a nosa microbiota (o segundo cerebro) e a súa interacción cos microorganismos que son capaces de causar enfermidade.